عنصر طنز در داستان های دفاع مقدس(قسمت اول)

بازتاب هر پدیدة اجتماعی سیاسی را در هر جای دنیا میتوان در ادبیات دید؛ چون -

ادبیات از فضای جامعه جدا نیست و پیوند محکمی با وقایع زندگی دارد؛ به عبارت دیگر،

ادبیات بهترین بستر برای ثبت تاریخ و حفظ و اشاعة مسائل مهم روز است. در کشور ما

هم جنگ ایران و عراق، از امور خطیری است که بازتاب گستردة آن به شکل گیری یک

نوع ادبی جدید با عنوان ادبیات دفاع مقدّس منجر شده و آثار ارزندة فراوانی به گنجینة

ادبی ما افزود هاست؛ با وجود این، برای کودک و نوجوان امروزی که آن سالها را درک

نکرده و با توجه به پیشرفت تکنولوژی، از جنگ سخن گفتن، کاری بس دشوار است.

نوجوان امروزی با وجود پیشرفتهترین وسایل ارتباط جمعی و در اختیار داشتن

سرگرمی های ب هروزِ دنیا، به درک و فهم بسیار بالایی رسیده است و نوشتن برای این

مخاطب باهوش، آن هم به قصد ایجاد شور و انگیزه و متعاقباً، آموختن بایدها و نبایدهای

زندگی، کار سختی است. آثاری که از جنگ میگویند، رنگ حماسی دارند و بیشتر به

مسائل جدّی و واقعیّتهای جبهه و نبرد میپردازند و به همین دلیل ممکن است مخاطب

نوجوان را آنگونه که باید، جذب نکنند. نوشتن برای کودک و نوجوان، نیاز به آگاهی از

شخصیّت، طرز تفکّر، علایق و نیازهای این ردة سنّی دارد. با در نظر گرفتن شرایط سنّی،

نیازها و علاقهمندیها و نیز، توجه به موضوعِ جنگ و دفاع مقدّس، نویسندة توانا و

چیره دست، باید از راهی وارد شود که او را در رسیدن به هدفش )تأثیر در مخاطب و ایجاد

انگیزه برای پیگیری اثر( یاری دهد. یکی از این راهها، استفاده از طنز است. بسیاری از

بزرگان ما در قالب طنز، دردها، فقدانها، آرمانهای خویش و جامعه را به تصویر

کشیده اند . در این مقاله، دو اثر برگزیدة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال

91 » د« بررسی میشود. این دو رمان با موضوع دفاع مقدّس و به صورت طنز برای ردة سنّی

» گردان قاطرچیها « نوشتة فرهاد حسن زاده و رمان » هستی « نوشته شده است. رمان » ه « و

نوشتة داوود امیریان که به ترتیب رتبة اوّل و دوم را از سوی داوران نوجوان کسب کردند:

مراسم تجلیل از آثار نویسندگان برگزیدة طرح رمان نوجوانِ امروز به انتخاب اعضای

مراکز کانون در استان تهران و رونمایی از تازه ترین تولیدات انتشارات کانون پرورش

بررسی عنصر طنز در داستانهای نوجوان دفاع مقدّس

63

فکری کودکان و نوجوانان، عصر یکشنبه 21 آبان 1391 در مرکز آفرینش های کانون

پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد. در این مراسم .... مهدی محمّدیان،

مسئول برگزاری طرح انتخاب برترین رمان نوجوان، به معرّفی فرم داوری این طرح که در

اختیار مخاطبان قرار گرفته و همچنین مقایسة آماری آثار برگزیده پرداخت.

در جریان انتخاب نوجوانان به عنوان داور، 333 نوجوان انتخاب شدند که 100 نفر

آنها پسر و 233 نفر دختر بودند؛ البته این نوجوانان، مخاطبان عادی کتابهای کانون نبودند

و اغلب آنها از میان کودکانی که عضو کارگاههای ادبی کانون هستند و به تکنیک های

داستان نویسی تسلّط دارند، انتخاب شده بودند. این 333 نوجوان، 25 جلد از کتابهای

» هستی « کانون را خواندند و فرمهای داوری انتخاب بهترین رمان امروز را پر کردند. کتاب

اثر فرهاد حسنزاده بهترین کتاب از سوی مخاطبان نوجوان انتخاب شد و پس از هستی،

عباس جهانگیریان مقام دوم و » توران تور « ی داوود امیریان و » گردان قاطرچیها « کتاب

سوم را در جمع بهترین کتابهای نوجوانان کسب کردند )برگرفته از سایت خبرگزاری

مهر، شناسة خبر: 1741165 تاریخ مخابره: یکشنبه 21 آبان 1391 و تی نیوز(.

از میان این سه اثر برگزیده، کتاب هست یو گردان قاطرچیه ابا موضوع دفاع مقدّس و

به زبان طنز تألیف شدند. )کتاب توران تور، از آن جهت که در موضوع دفاع مقدّس

نیست، در این مقاله مورد بحث قرار نگرفته است(.

رمان هستی، حکایت دختر نوجوانی است که با خانوادهاش در آبادان زندگی میکند.

هستی بیشتر شبیه پسران است و از بازیها و علایق دخترانه خوشش نمیآید. ماجرا مربوط

به آغاز جنگ تحمیلی است که موجب میشود هستی با پدر و مادرش، شهر خود را ترک

کند. هستی باید از قهرمان زندگیاش، دایی جمشید دور شود و این دوری، مهمترین

دغدغة اوست که در نهایت، موجب برگشتنش به آبادان و مواجهه با شهری ویران و

جمشیدی متفاوت میشود. ماجراها و حدیث نفسهای بسیار جالبی در حین داستان نقل

میشود. طنز ظریف داستان و مهارت نویسنده و نیز، کاربرد لهجة آبادانی از عواملی است

که خواننده را به پیگیری ماجرا ترغیب میکند.

64 نشریّة ادبیّات پایداری، سال 11 ، شمارة 21 ، پاییز و زمستان 1398

رمان گردان قاطرچیها، ماجرای چند نوجوان و جوان است که در جنگ شرکت

کردند و هر کدام به دلیلی در نقطهای به هم میرسند تا در گردانی خدمت کنند که کارش

نگهداری و آموزش قاطرهاست. این قاطرها برای این آموزش میبینند که در شرایط

سخت جنگی، بتوان با استفاده از آنها برای رزمندگان در ارتفاعات، آذوقه و مهمّات برد.

در تمام این مراحل از تشکیل گردان و انتخاب اعضا تا آموزش و رسیدن به عملیّات،

ماجراهای بسیار جالبی رخ میدهد که فضایی طنزآمیز و مطلوب برای مخاطب ایجاد

می کند.

با این مقدّمه و ذکر خلاصهای از داستانهای مزبور، در ادامه به بررسی طنز آنها پرداخته

میشود.

ادبیات کودک و نوجوان، از این دیدگاه که گامی است در راه پرورش فکری و

روحی آنان، حائز اهمّیت است و توجه به آثار تولید شده در این زمینه نیز، درخور تأمّل

هستند. با خواندن داستانهای مذکور، به خوبی آشکار میشود که عامل طنز، مهمترین

عامل موفقیّت آنها در جذب مخاطب نوجوان است. در این پژوهش، عنصر طنز بررسی

میشود که این کار از طریق تطبیق آثار با شگردهای طنزنویسی انجام میشود.

در میان آثار فراوانی که پیرامون هشت سال دفاع مقدّس ما تألیف شده، کارهای زیادی

به صورت طنز ارائه شدند که اغلب در قالب خاطره یا خاطره داستان هستند که میتوان -

به کتاب لبخند در قفس )احمد یوسف زاده(، جنگ دوست داشتنی )سعید تاجیک( و

چشم های خردلی )بابک طیّبی( اشاره کرد. کارهایی هم به صورت پژوهش در زمینة

بررسی طنز در ادبیات دفاع مقدّس صورت گرفته است که از جملة آنها میتوان به پایاننامة

عبدالرضا قیصری( اشاره کرد. در ( » طنز و شوخطبعی در خاطره نوشتههای دفاع مقدّس «

زمینة اثر طنز با تکیه بر دو رمان مذکور در این مقاله، پژوهشی یافت نشد.

این تحقیق، در زمینة تلفیق سه مقولة ادبیات دفاع مقدّس با ادبیات کودک و نوجوان و

طنز بحث میکند و اهمّیت طنز و به طور کلّی ادبیات را در انتقال ارزشهای دینی و میهنی

به نسلهای بعد نشان میدهد که از این دیدگاه برای پژوهشگران علاقهمند به هر کدام از

این سه مقوله، مفید خواهد بود. از این رهگذر، اهمّیت طنز در جلب مخاطب نوجوان

بررسی عنصر طنز در داستانهای نوجوان دفاع مقدّس

65

مشخّص شده و نیز فهمیده میشود که مفاهیم جنگی و کلاً ارزشی را میتوان از این

طریق به خوبی به نوجوان منتقل کرد.

2 بحث -

در این بخش، ابتدا اندکی دربارة مقولههای ادبیات دفاع مقدّس، ادبیات کودک و

نوجوان و طنز بحث میشود.

2 - 1 ادبیات دفاع مقدّس -

ادبیات دفاع مقدّس از شاخههای ادبیات مقاومت یا پایداری است که ارمغان جنگ

ایران و عراق به ادبیات معاصر ماست و به آثاری اطلاق میشود که در قالب شعر و نثر با

موضوع جنگ به منظور ثبت خاطرات و ارزشهای دفاع مقدّس نگاشته میشوند:

ادبیات پایداری، نوعی از ادبیات متعهّد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان «

» فکری جامعه در برابر آنچه حیات معنوی و مادی آنها را تهدید میکند، به وجود میآید

)بصیری، 1387 : 90 .)

ادبیات دفاع مقدّس به مجموعه آثاری گفته میشود که درو نمایه و موضوع آنها به «

سنگری، ( » مسایل هش تسالة جنگ و دفاع مقدّس و پیامدها و تبعات آن برگردد 1376 : 6 .)

2 - 2 ادبیات کودکان و نوجوانان -

به آثاری گفته می شود که برای کودکان و نوجوانان در قالب شعر و داستان، به منظور

تعلیم و پرورش فکری آنان تألیف میشوند:

ادبیات کودکان و نوجوانان به این اعتبار اطلاق میشود بر کلیة آثار ذوقی و فکری که «

متناسب با رشد و روحیة کودکان و نوجوانان در قالبهای گوناگون داستان، شعر،

کتاب های علمی ساده، فیلمنامه و نمایشنامههای آموزنده برای پرورش ذوق و فکر و توسعة

یاحقَی، ( » فرهنگ آنان فراهم آمده باشد 1385 : 293 .)